شگفتی‌های زندگی زنبور عسل در قرآن
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اردبیل، در قرآن سوره‌ای با عنوان سوره زنبورعسل یا «نَحل» وجود دارد
که در آیات ۶۸ و ۶۹۹ این سوره زوایای قابل توجهی از زندگی اسرار آمیز این حشره پرتلاش را به تصویر کشیده است.
مطالعه دقیق و موشکافانه این دو آیه نشان‌دهنده این موضوع است که کلمه به کلمه این دو آیه حامل پیام‌ها و اسراری از زندگی
زنبوران عسل است که مفهوم برخی از آن‌ها تا قرون اخیر برای بشر آشکار نبوده است.
نکته قابل تأمل دیگر آن‌که در آخر این دو آیه، از انسان دعوت شده است تا در این موضوع تعقل و تفکر نماید، چرا که زندگی
پر رمز و راز این حشره کوچک برای انسان‌ها جز با تفکر و پژوهش کشف نخواهد شد. پس بدون شک زندگى زنبوران عسل
نشانه‌ای الهی برای انسان‌های متفکر و تعقل‌کننده در این موضوع می‌باشد. در نهایت می‌توان فهمید نام‌گذاری یکی از سوره‌های
قرآن به‌نام زنبورعسل و اینکه بین میلیون‌ها گونه جانوری، یکی از جانورانی که در قرآن زوایایی از زندگی آن معرفی و به مطالعه
زندگی این جانور نیز دعوت شده، گواه آشکاری از اهمیت و ارزش این حشره پرتلاش می‌باشد.
آیات ۶۸ و ۶۹ سوره مبارکه نحل
«وَ أَوْحَى رَبُّکَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ* ثُمَّ کُلِی مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً یَخْرُجُ
مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاء لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَهً لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ* … و پروردگار تو به زنبور عسل وحی کرد که:
از کوه‌ها و درختان و در بناهایی که (مردم) می‌سازند خانه‌هایی برگزین(۶۸) آنگاه از هر ثمره‌ای بخور و از روی خشوع به راه
پروردگارت برو از شکم او شرابی رنگارنگ بیرون می‌آید که شفای مردم در آن است و صاحبان اندیشه را در این عبرتی است(۶۹)».
وحی به زنبورعسل
معنای وحی «فهماندن مخفیانه» شامل روش‌های مختلف اشاره، الهام، کلام خفی و… می‌باشد. اگر قرار باشد
معنای مخفیانه‌ای که در واژه وحی نهفته می‌باشد بصورت دائمی و همیشگی باشد، بایستی مکانیسم بیولوژیکی که این امور
را در زنبوران عسل سامان‌دهی می‌کند نادیده گرفت، اما چنانچه وحی را به سایر جانوران تعمیم داده و زنبورعسل را بعنوان
یک مثال در نظر بگیریم، می‌توان آن را به صفات ژنتیکی نهفته در DNA موجودات زنده تفسیر کرد.
اما بایستی اشاره نمود که وجود عبارت «وَ اَوحی ربُّکَ…..» نوعی تمایز همراه با برجستگی را نسبت به سایر جانوران نشان می‌دهد.
همان‌گونه که در بالا اشاره شده است، تمام موجودات زنده اعم از گیاهان، جانوران، باکتری‌ها، قارچ‌ها و… دارای محتوای اطلاعات
ژنتیکی می‌باشند که در کروموزوم‌های آن‌ها ذخیره شده و برز صفات موجودات زنده وابسته به همین عوامل می‌باشند
و اطلاق واژه (وَ اَوحی) نیز احتمالا به این موضوع نیز اشاره می‌نماید.
در سلول‌های بدنی زنبوران عسل ماده ۱۶ جفت کروموزوم وجود دارد که به آن‌ها دیپلوئید گفته می‌شود.
زنبوران نر دارای یک مجموعه کروموزومی یا ۱۶ عدد می‌باشند که آن‌ها را از ملکه مادر دریافت نموده‌اند
و هاپلوئید نامیده می‌شوند. همان‌گونه در آیه اشاره شده است که ما به زنبورعسل وحی نمودیم در کوه‌ها و درختان منزل گرفته
و از ثمرات(شهد گل‌ها) مختلف تغذیه کند و… امروزه دانشمندان کشف نموده‌اند که کروموزوم‌های شماره ۲، ۵ و ۱۰ دارای محتوای
اطلاعات ژنتیکی(DNA) دخیل در صحراگردی زنبوران عسل و کروموزوم‌های شماره ۳، ۴ و ۶ رفتار دفاعی(نیش زدن) را کنترل می‌نمایند.
بعلاوه کروموزوم‌های شماره ۳و ۱۰ علاوه بر وظایف اشاره شده، به‌ترتیب تعیین جنسیت و یادگیری را نیز کنترل می‌کنند.
کروموزوم شماره ۱۱ نیزاندازه بدن و تولید فرومون‌های خطر را کنترل می‌کند
بنابراین محتمل است منظور از واژه(وَ اَوحی) اشاره به موضوع اطلاعات ژنتیکی نهفته در کروموزوم‌های زنبورعسل نیز باشد.
…الی النَّحل اَنِ اتَّخِذی
واژه نَحل از نظر صرفی اسم جنس جمع بوده که می‌تواند هم مونث و هم مذکر باشد. بنابراین باعنایت به این موضوع که خود
واژه«نَحل» مشخص‌کننده جنسیت نمی‌باشد، فعل همراه آن جنسیت این واژه را مشخص نموده است.
یکی از شگفتی‌های علمی قرآن در این زمینه آن است که از نظر صرفی، فعل مفرد مونث مخاطب را برای نَحل بکار برده است
و این موضوع حقیقتا اعجاز علمی قرآن در این زمینه به‌شمار می‌رود چرا که جنسیت زنبوران کارگر ماده می‌باشد
که در ادامه به شرح و بسط این موضوع می‌پردازیم.
هر کلنی زنبوران عسل متشکل از سه نوع مختلف زنبوران عسل شامل: زنبوران کارگر، ملکه و زنبوران نر می‌باشد.
زنبوران نر از تخم‌های غیربارور ملکه بوجود آمده و نقشی در گرده افشانی، تولید عسل، ساخت کندو، انتخاب محل کندو
و… نداشته (و حتی فاقد نیش سمی می‌باشند) و تنها وظیفه آن‌ها جفت‌گیری با ملکه و انتقال محتوای اسپرمی خود
به ملکه تخم‌گذار می‌باشد، که خود باعث حفظ تنوع ژنتیکی در جمعیت زنبوران عسل کلنی می‌باشد.
معمولا زنبوران نر بحالت فصلی تولید و نگه‌داری می‌شوند، آن هم فقط در زمانی که کلنی‌ها توانایی تامین غذای آن‌ها را داشته
و موقعی‌که ملکه باکره بصورت بالقوه وجود داشته باشد
ملکه در کندو تنها ماده بارور(غیرعقیم) بوده و سایر زنبوران ماده(زنبوران کارگر) جزء زنبوران ماده عقیم بشمار می‌روند.
ملکه زنبورعسل عهده‌دار جفت‌گیری با زنبوران عسل نر، تخم‌ریزی، تداوم رشد و تکثیر جمعیت زنبورعسل در داخل کندو است
همچنین ملکه با تولید و پخش فرمون مخصوصی سبب ایجاد آرامش در جمعیت داخل کندو شده
و از رشد تخمدان‌های زنبوران ماده کارگر جلوگیری می‌کند
سایر وظایف یک کندو که در قرآن کریم نیز به آن‌ها اشاره شده است متعلق به زنبوران ماده کارگر می‌باشد که این وظایف شامل
رفتن به خارج از کندو و تهیه عسل از شیره گل‌ها(فعالیت چَرایی)، تغذیه نوزادان، تهیه صمغ برای پوشاندن شکاف‌ها
و روزنه‌ها جهت جلوگیری از ورود نور و مواد خارجی به کندو، نگهبانی و رسیدگی به وضع نوزادان و ملکه و پرستاری از آنان
تمیز کردن کندو و تهویه مناسب آن، انبار کردن اندوخته‌ها و مرمت کندو و تعدادی وظایف دیگر
از جمله وظایف اصلی این نوع زنبوران عسل به‌شمار می‌رود.
بنابراین تمام وظایف و فعالیت‌های کندو توسط جنس ماده انجام شده و نرها فقط نقش جفت‌گیری و بارور کردن ملکه را
برعهده دارند. محوریت ایجاد یک کلنی با ملکه بوده و سایر وظایف(کارگری) یک کندو برعهده زنبوران کارگر می‌باشد.
بنابراین گرچه ممکن است مردم قرون گذشته از ماده بودن ملکه بدلیل تخم‌گذاری آن آگاه بوده‌اند اما بعید به‌نظر می‌رسد
که ماده بودن زنبوران کارگر روشن بوده باشد.
در این نوشتار دو نکته علمی از اوایل آیه ۶۸ سوره نحل اشاره شده است که در ادامه سلسله مباحث حاضر، به سایر نکات علمی
موجود در دو آیه از سوره نَحل اشاره خواهد شد.
یادداشت از: تقی قاسمی خادمی، کارشناس ارشد بیولوژی جانوری- فعال قرآنی.
منابع:
۱. نصیری، علی و محمدرضا، نقدی. ۱۳۹۰. اعجاز و شگفتی‌هایی از قرآن در زیست جانوری.
دوفصلنامه تخصصی قرآن و علم، سال پنجم، شماره ۸.
۲. بصیری، محمدرضا. ۱۳۸۶. اصول اصلاح نژاد زنبورعسل. انتشارات موسسه آموزش عالی علمی کاربردی جهاد کشاورزی، چاپ اول.
۳. طباطبایی، محمد رضا. ۱۳۸۰.صرف ساده، انتشارات دارالعلم، قم، چاپ پنجاه و یکم.
۴. قاسمی خادمی، تقی. ۱۳۹۱. زنبوران عسل جهان و ایران. نشر انتخاب، چاپ اول.
۶. فضیل بکر، رضا، وجوه الاعجاز فی آیات النحل لغویا علمیا طبیا، دارالاعتصام، قاهره، مصر.
